'Nhà giáo đang nhầm lẫn vai trò của mình'

Nhà văn Lê Minh Hà đã có những quan sát riêng về vị thế của nhà giáo. Trước khi sang sinh sống ở Đức, nhà văn Lê Minh Hà từng dạy học tại Trường THPT Chuyên Hà Nội – Amsterdam. Dưới đây là ý kiến của nhà văn.

Nếu coi sự học và dạy như thế này từ cấp học mẫu giáo cho tới đào tạo ngành nghề, tôi thấy cách nhà giáo nhìn nghề nghiệp mình là không hợp lí, vừa tự tôn vừa tự ti: Việc gì mà phải than vãn về sự khó khăn vất vả và kêu gọi xã hội phải cảm thông, tôn trọng. Không làm được hay không thích làm nữa thì tìm việc khác, sá gì.

Cách xã hội nhìn nhà giáo cũng rất có vấn đề, vừa trọng thị vừa miệt thị. Tại sao chỉ vì học nghề giáo, tức là học thêm có vài năm sau bậc phổ thông mà một người bình thường lại có thể (và phải) thành một kho kiến thức và tấm gương đạo đức? Không có học sinh thì không thể có thầy, đúng rồi, nhưng như thế học sinh chỉ đơn giản là đối tác (được đầu tư, bảo lãnh bởi gia đình và xã hội) trong một hợp đồng lao động thông thường. Nhà giáo ở mọi cấp học, kể cả mẫu giáo, do đó không phải là người quản lí, càng không phải là vú em của học sinh.

Với tôi, giao tiếp với học sinh là một giao tiếp bình đẳng. Có khoảng cách, dĩ nhiên, nhưng đó không phải là khoảng cách về trí tuệ, càng không phải là khoảng cách đạo đức. Khoảng cách giữa thầy và trò theo tôi chỉ đơn giản là khoảng cách nhất định về tri thức, do người thầy đã chọn để học trước.

Người thầy giỏi là người phải giữ được, phải làm giãn được khoảng cách đó với trò trong thời gian làm việc cùng nhau, và mừng vui thật sự khi học trò phát lộ những khả năng hơn mình khi còn ở tuổi trò, kính trọng thành công của trò thật sự khi trò phương trưởng.

Người thầy giỏi không phải là người có học sinh đạt giải nọ kia trong các cuộc thi học sinh giỏi dốt, mà là, phải là đánh thức được ở học sinh của mình ý hướng vượt ra ngoài các giới hạn, trước hết là giới hạn tri thức bộ môn mình dạy trong từng cấp học.

Nhiều năm ngẫm nghĩ - dù bỏ nghề rồi - tôi hiểu ra kết quả quan trọng nhất mà người thầy giỏi đạt tới chính là những học sinh ý thức được mình ngang hàng với thầy, tôn trọng thầy trong ý thức này. Ở Việt Nam, nơi truyền thống ngàn năm coi con người không như một cá thể mà là một chi tiết tạo nên các cộng đồng lớn nhỏ, đây là một việc vô cùng khó khăn.

Tôi không hề có ý định tước bỏ hào quang của nghề giáo khi nói điều này, cũng không định đơn giản hoá sự cách biệt về tuổi tác, về tri thức, về kinh nghiệm chuyên môn và kinh nghiệm sống giữa hai đối tượng thầy trò.

Sự hiểu biết của tôi từ thuở còn cắp sách tới trường cho phép tôi tin rằng không nhiều giáo viên ý thức được sự bình đẳng giữa mình và học trò. Coi nghề nghiệp kiếm sống như là sứ mệnh, nhiều thầy cô tự tin chân lí là những điều mình rao giảng, mặc dù nhiều khi những điều ấy thực sự là kiến thức nhảm nhí, chắp vá, không do được đào tạo hay tự đào tạo nghiêm cẩn mà ra.

Nhầm lẫn về vai trò của mình trong phân công lao động, những người thầy kiểu này thường không chấp nhận được việc học sinh làm trái ý mình. „Vô kỉ luật“ là cách đánh giá có vẻ kiềm chế lắm rồi mà những học sinh bộc lộ cá tính riêng phải nhận. „Mất dạy“ đôi khi là lời giáo viên bình sau lưng học trò. Học sinh yêu thì sẽ bị coi là hư sớm, không mấy thầy cô biết hay muốn biết nguyên nhân. ...

Ý thức về sự mình bình đẳng với học trò trong nghề giáo thật ra có hàm chứa một sự không công bằng cho lắm, ấy là thầy phải chấp nhận thiệt hại vì trò. Nghĩ về thầy cô như thế này, tôi có không dám mê nghề giáo cũng là thực tế, phỏng ạ? Còn lúc hành nghề thì cũng đành khi cần méo mặt mà làm thôi. ...

Sau tất cả những quan niệm riêng có thể hơi quá khắt khe về nghề giáo khiến tôi sợ nghề này ngay từ lúc vào đời, còn có một điều nữa làm tôi ngại, rút từ quan sát riêng: chẳng mấy ai thích bị người khác dạy mình cả, cũng có nghĩa là nói để người khác muốn nghe là một việc nhọc nhằn, cần một cái duyên, cần chất giọng, mà cái ấy thì phải nhờ giời.

Mỗi một tiết học thực sự là một giờ thầy trò cùng biểu diễn, thầy trò xem và nghe nhau, cùng là vai chính và cùng là người thưởng ngoạn, phê phán. Nhưng giáo viên không chỉ là một diễn viên không có những phụ trợ như trang phục và đạo cụ mà chúng ta thấy trên màn ảnh hay sân khấu, giáo viên đồng thời là người xây dựng kịch bản với một khối lượng kiến thức bị giới hạn khi truyền thụ, đồng thời là đạo diễn tác phẩm của mình. Với tôi, đó mới là dạy học.

Bộ môn phương pháp giảng dạy đã không dạy cho sinh viên sư phạm điều ấy. Cốt lõi của mô phạm không phải là chuyện trang phục, hành ngôn chỉn chu đúng mực trong ngoài trường học. Đánh giá một nhà giáo mô phạm không thể thoát li giờ giảng của họ. Nó là kiến thức và khả năng truyền thụ, giúp học sinh chuyển hóa kiến thức của mình thành của họ. Càng vững vàng về chuyên môn sâu thì nhà giáo càng tự do, phong thái hình thành từ đó.

Như tôi quan sát, ở bộ môn nào cấp học nào cũng có những nhà giáo làm học sinh mê mệt. Thật khó tìm thấy điểm chung bên ngoài của họ, người giản dị người diêm dúa, người cộc lệch người nghiêm ngắn, nhưng những ông bà thầy giỏi thì kiểu gì cũng giống nhau ở chất nghệ sĩ trong hành vi và hành ngôn, với nghĩa nghiêm cẩn nhất.

Tôi thích nhìn nghề của mình như vậy, nghề để sống, để mê đắm và trân trọng, xứng với con người. Nhà giáo là con người bình thường, hành nghề giáo vì thế chứ không phải vì sứ mệnh soi đường dẫn lối gì gì.

Khả năng định hướng học trò mang tính tự thân, chỉ có khi nhà giáo làm thật tốt nghề của mình, tới mức bay bổng được cùng với nó. Kết quả lao động của nghề giáo do đó rất giản dị. Không phải là điểm số của học sinh.

Không phải là những nhân tài trong tương lai. Mà là người có được những cảm xúc thông thường, trung thực, có khả năng tích cóp kiến thức để chọn lựa và chịu trách nhiệm cá nhân về những chọn lựa sống của mình. Thành phẩm của nghề giáo cuối cùng và trên hết phải là con người bình thường.

Nhà văn Lê Minh Hà

(trích từ "Tháng ngày ê a" - NXB Kim Đồng - Hà Nội 2017)