Chẳng biết tự bao giờ cơm hến trở nên đặc biệt như đặc sản Huế, chỉ khi ở đây mới ăn ngon đúng vị. Để làm món cơm hến phải qua quá trình chuẩn bị, chế biến rất cầu kỳ và tỉ mẩn. Hến được dùng để làm cơm hến đúng điệu và ngon nhất phải được bắt ở cồn Hến, một cồn đất phù sa nổi trên sông Hương, thuộc địa phận làng Cồn, phường Vỹ Dạ.
Đi thẳng qua cầu Phú Lưu (hay còn gọi là cầu Hến) sẽ tới cồn Hến. Nước sông Hương khi chảy qua cồn Hến thường trong vắt, ít phù sa và phèn. Đáy sông dưới chân cồn được phủ bởi một lớp bùn sâu, rất thích hợp cho sự sinh trưởng của con hến. Nhờ điều kiện thủy văn thuận lợi, con hến ở đây ngon đến nỗi được xếp vào hàng thực phẩm tiến cung cho vua chúa xưa.
Ngày nay, người dân nơi đây vẫn tranh thủ cào hến từ lúc chạng vạng, rồi rửa qua cho sạch bùn và chuyển về các lò. Hến sẽ được ngâm trong nước vo gạo để nhả hết chất bẩn trong bụng. Sau đó cho vào nồi luộc để lấy 2 nguyên liệu quan trọng là phần thịt (người Huế gọi là mặt hến) và nước luộc. Tầm 4 - 5h sáng là khoảng thời gian cồn Hến khá nhộn nhịp bởi hoạt động thu mua và chế biến hến hến.
Theo những người sành ăn, muốn thưởng thức các món ngon từ hến như cơm hến, bún hến, hến xào… thì chỉ cần rẽ vào kiệt 7 Ưng Bình ở cồn Hến. Cách đoạn lại có một quán hàng, nhưng nổi tiếng nhất có lẽ phải kể đến quán cơm hến Hoa Đông, nằm ở địa chỉ số 64/7 Ưng Bình.
Quán Hoa Đông đã được hơn 40 năm nay, nổi tiếng với các món ngon từ hến ở đất cố đô. Cô Hoa - chủ quán, là người luôn đứng ra chuẩn bị nguyên liệu, nêm nếm và phục vụ thực khách. Quán bán đầy đủ các món ăn về hến, có luôn cả bánh bèo, bánh lọc, chè bắp và cơm rượu để tráng miệng.
Vừa múc cơm hến, cô Hoa vừa cười tươi chia sẻ: “Cơm hến dùng cơm nguội để qua đêm, các hạt cơm rời nhau đem chế biến. Đặc trưng này xuất phát từ tính cách cần kiệm và triết lý sống của người dân Huế: không có gì bị bỏ phí. Vả lại, hạt cơm có nguội thì mới làm nền được cho cái giòn, cái ngọt của những thứ khác”.
Khi cơm đã chuẩn bị xong, phần mặt hến được xào nhanh với miến gạo, măng khô xé nhỏ và thịt ba chỉ thái mỏng. Nước luộc hến cho vào nồi đun nóng, đập vài miếng gừng và gia giảm chút gia vị cho vừa miệng.
Nguyên liệu phụ cho bát cơm hến cũng cầu kỳ không kém, nào ớt tương, ớt dầm nước mắm, mắm ruốc, bánh tráng bóp vụn, muối rang, lạc chao qua mỡ hoặc dầu rồi giã thô, vừng rang, bì heo (bóng) chiên giòn, tóp mỡ...
Rau sống ăn kèm ở đây là thân chuối, bắp chuối thái thật mỏng, giá đỗ, dọc mùng, rau thơm, dứa và khế xắt nhỏ. Vị chát, chua, tê, hăng, mát của rau sống sẽ làm cho hương vị của bát cơm hến thêm nồng nàn.
Khi đã sẵn sàng, người bán lấy một cái tô sạch cỡ vừa xới cơm nguội vào, rồi xúc hến xào đổ lên gần kín cơm, lần lượt dùng tay xếp các thứ khác như bì heo, lạc giã, vừng rang, tóp mỡ lên trên và rưới một thìa mắm ruốc. Tiếp tục là lớp rau gồm hoa chuối, dọc mùng, dứa, khế và rau thơm, ớt xào.
Khi ăn, bạn sẽ trộn đều tô cơm hến đã được chan nước lên để thưởng thức hay ăn riêng cơm và nước luộc hến. Gói gọn trong món ăn có đủ cả mặn, ngọt, cay, chua, nguội, nóng, bùi, giòn, và tươi mát.
Cho dù có ăn hàng chục món khác, kể cả mang danh cung đình, mà không có cơm hến thì chuyến đi Huế cũng không trọn vẹn. Cho nên, đừng ngần ngại về cồn Hến của "Đây thôn Vỹ Dạ", thưởng thức vị đắng cay mặn ngọt cùng bát cơm hến xứ cố đô.