Chuyện làm hạt nổ phục vụ Tết ở Thừa Thiên Huế

Gia đình hiếm hoi làm hạt nổ bằng tay

Từ bao đời nay, hạt nổ là thứ đồ cúng luôn hiện diện trong ngày giỗ, Tết nhất là với người dân xứ Huế. Hiện nay, ở Thừa Thiên Huế vẫn còn địa phương gắn bó với nghề làm hạt nổ.

Người dân ở xã Phú Mậu (huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên Huế) coi Tết là dịp “ăn nên làm ra” lớn nhất trong năm vì nhu cầu dùng hạt nổ phục vụ lễ Tết rất cao.

Hạt nổ là thứ đồ cúng luôn hiện diện trong ngày giỗ, Tết. Ảnh: Khải Tuấn.

Theo các cụ cao niên trong xã, vào khoảng 50 năm trước, có một người phụ nữ lấy chồng ở thôn Địa Linh (xã Hương Vinh, TX. Hương Trà) rồi về làng Mậu Tài làm nghề sản xuất hạt nổ. Từ đó, con cháu trong làng tiếp nối nghề làm hạt nổ cho đến nay…

Hiện nay, ở tỉnh Thừa Thiên Huế chỉ còn khoảng hơn 20 người mưu sinh bằng nghề này, tập trung ở hai thôn Mậu Tài và Lại Ân của xã Phú Mậu.

Theo tìm hiểu, nghề làm hạt nổ hiện nay có hai cách thức, một là làm hạt nổ bằng tay và hai là sản xuất bằng máy móc. Ở làng Mậu Tài chỉ còn gia đình ông Phan Dũng (57 tuổi) còn làm nghề hạt nổ theo phương thức thủ công truyền thống bởi vì làm thủ công phải trải qua nhiều các công đoạn mất thời gian, vất vả.

Bột và phẩm màu hòa trộn vào nhau trước khi làm ra hạt nổ. Ảnh: Khải Tuấn.

Ông Dũng - người có thâm niên làm hạt nổ hơn 26 năm nay, cho biết, cứ đến thời điểm những ngày giáp Tết, các thành viên trong gia đình bận rộn suốt ngày để làm đủ số lượng hàng cho khách.

Để làm ra hạt nổ đẹp, quan trọng nhất là khâu chọn gạo nếp. Hạt nếp phải to, trắng, không bị lẫn với gạo để hạt nổ tròn trịa và tỉ lệ hao hụt thấp.

Mỗi công đoạn đòi hỏi những yêu cầu riêng, người làm phải tập trung và cẩn thận. Đầu tiên, người làm cho gạo nếp ngâm trong nước sạch 5 ngày để gạo nở rồi tưới nước lên nếp cho ráo và chuẩn bị xay.

Ông Dũng kéo mỏng bột ra tấm lưới để chuẩn bị cho lên bếp sấy. Ảnh: Khải Tuấn.

Sau đó, người làm tiếp tục rải bột lên tấm vải dày để lấy tinh bột rồi bọc trong vải để ép khô. Tiếp theo, lấy tinh bột trộn với phẩm màu, phẩm nhiều màu càng đậm. Nhồi bột thật dẻo rồi đem đổ ra thành một lớp trong cái tẹt và đem tẹt vào nồi hấp chín để hạt nổ nở tròn, to.

Khoảng 15-20 phút sau, người làm lấy tẹt ra và đổ vào tấm lưới, dùng tay kéo mỏng ra xung quanh rồi đem tấm bột phơi khô (trời mưa thì đem vào bếp để sấy khoảng 15 phút). Sau đó, lấy kéo cắt thành từng cọng nhỏ (mỗi cọng dài khoảng 10cm).

Người làm tiếp tục đem các cọng đó bỏ vào lò sấy khoảng 30 phút cho vừa khô. Để nguội cọng bột và cắt thành từng hạt nhỏ bằng hạt đậu phộng. Sau đó, bỏ vào chảo có cát vàng để rang, dưới sức nóng của lò bếp, những hạt bột phồng lên với nhiều hạt nổ đủ sắc màu như đỏ, vàng, trắng, xanh.

Sấy tấm bột trên bếp lửa. Ảnh: Khải Tuấn.

Kỳ công, vất vả là vậy, nhưng mỗi kg hạt nổ chỉ bán được 60.000đ. Sau khi trừ các khoản chi phí, dịp giáp Tết, mỗi ngày thu nhập hơn 110.000đ/ngày đủ lo cho cuộc sống, còn tháng 3-9 Âm lịch hàng năm thì hơn 50.000đ/ngày.

Bà Trần Thị Chi (56 tuổi, làng Mậu Tài) cho biết: “Làm nghề này suốt cả năm trời nhưng dịp giáp Tết bận rộn hơn. Số tiền kiếm được không nhiều, chủ yếu lấy công làm lời, đủ để trang trải cuộc sống và lo cho con cái ăn học”.

Tuy nhiên, gần đây thị trường không còn ưa chuộng hạt nổ làm bằng thủ công nên khi nào có mối đặt hàng gia đình ông Dũng mới làm.

Ông Dũng chia sẻ: “Khi có người đặt hàng, vợ chồng tôi thức dậy từ 5h sáng để làm hạt nổ, mỗi lần làm 60 lon nếp cho ra thành phẩm khoảng 17-18kg hạt nổ. Thấy làm hạt nổ đơn giản vậy chứ khó làm và tốn nhiều công sức lắm”.

Chuyển sang dùng máy để làm hạt nổ nhiều hơn

Theo ông Dũng, trước đây, trong làng có nhiều nhà làm hạt nổ bằng thủ công, người trẻ cắt bột, người già kéo bột… không khí vui tươi. Nhưng do công việc vất vả, thị trường ưa chuộng nổ máy vì giá thành rẻ, vả lại trong quá trình vận chuyển hạt nổ làm bằng gạo khó bị hư hỏng hơn so với gạo nếp nên những năm gần đây đa số người dân chuyển sang dùng máy móc.

Cắt nhỏ bột trước khi tạo hạt nổ. Ảnh: Khải Tuấn.

Hơn 4 năm nay, ngoài việc thỉnh thoảng làm hạt nổ bằng tay, gia đình ông Dũng cũng dùng máy để làm hạt nổ thường xuyên. Thời điểm giáp Tết, mỗi ngày làm hơn 1 tạ gạo cho ra thành phẩm gần 100kg hạt nổ.

Anh Nguyễn Văn Tiến (44 tuổi, thôn Lại Ân) cho hay, khi làm thủ công thì làm bằng hạt nếp, bây giờ ứng dụng máy xay thì làm bằng hạt gạo như gạo khang nhân, 13/2… vì gạo chứa nhiều tinh bột, nếu dùng hạt nếp sản phẩm sẽ xấu khi dùng máy.

“Khoảng hơn 5 năm trở lại đây, nhiều gia đình làm hạt nổ chuyển sang dùng máy móc, vì nó giúp giải phóng sức lao động, giảm bớt sự vất vả, tăng năng suất công việc gấp 10 lần so với làm thủ công truyền thống và có nhiều thời gian để làm việc khác”, anh Tiến tiết lộ.

Hạt nổ làm ra thành phẩm bán cho người dân. Ảnh: Khải Tuấn.

Việc sản xuất hạt nổ bằng máy đơn giản hơn nhiều. Đầu tiên, người dân chọn loại gạo tròn hạt, đẹp, nhiều chất tinh bột, rồi trộn phẩm màu. Sau đó, đổ từng ca hỗn hợp gạo có phẩm vào phiễu trên máy làm hạt nổ, qua các bộ phận máy thu được những hạt nổ to, tròn và nhiều màu sắc.

Mỗi ngày, gia đình anh Tiến làm ra khoảng 150kg hạt nổ với giá bán trung bình từ 18.000 - 20.000 đồng/kg. Làm hạt nổ phục vụ dịp Tết, gia đình anh thu nhập khoảng 4.000.000 - 5.000.000đ/tháng.

Chăm chỉ làm lụng, người dân ở vùng quê xứ Huế suốt ngày cho máy hoạt động để tạo ra những hạt nổ đủ màu sắc lung linh, làm ra vật phẩm không thể thiếu trong mâm lễ vật dâng cúng của mỗi gia đình vùng đất Cố đô...

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, sở dĩ trong các lễ cúng đều dùng hạt nổ là để phân phát cho các loại cô hồn đang đói khát, vất vưởng khắp nơi. Hạt nổ thường bỏ trong cái dĩa trên các mâm giỗ, lễ Tết tất niên…sau khi hương tàn thì đốt vàng mã, vứt hạt nổ xung quanh cùng với cháo thánh. Trước đây hạt nổ có 5 màu: đỏ, trắng, xanh, vàng, nâu để đi cùng với 5 màu của áo binh nhưng ngày nay người ta không làm hạt nổ màu nâu do có màu sắc đen chỉ sự không may mắn.

Mang cây mai cổ thụ 2 tỷ đồng từ Gia Lai ra Đà Nẵng để người dân chiêm ngưỡng chứ nhất định không bán Một người dân TP Pleiku, tỉnh Gia Lai mang cây mai cổ thụ hơn 100 năm tuổi, giá 2 tỷ đồng xuống TP Đà Nẵng ...